علم؛ نیرویی برای ساختن صلح یا تخریب آن؟
نویسنده: بر اساس گفتوگو با دکتر علی سنایی – عضو هیئت علمی دانشگاه سمنان
به مناسبت ۱۹ آبان، روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه
در دنیای پرتنش امروز که سایه بحرانهای زیستمحیطی، درگیریهای سیاسی و اجتماعی و تهدیدات جهانی بر سر بشریت سنگینی میکند، «علم» همچنان بهعنوان یکی از کلیدیترین ابزارهای تحولساز در خدمت صلح و توسعه معرفی میشود. یونسکو و شورای بینالمللی علوم، از سال ۲۰۰۱ میلادی، روز ۱۰ نوامبر برابر با ۱۹ آبان را بهعنوان روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه تعیین کردهاند؛ روزی برای بازاندیشی درباره نقش علم در ارتقای کیفیت زندگی، صلح جهانی و آیندهای پایدار.
اما پرسش اصلی اینجاست: علم چگونه میتواند در خدمت صلح باشد؟
علم؛ از شناخت طبیعت تا خدمت به جامعه
به باور دکتر علی سنایی، پژوهشگر تاریخ فلسفه غرب، علم در ماهیت خود ابزاری است برای درک قوانین طبیعت و بهبود کیفیت زندگی انسانها. او تأکید دارد که علم نهتنها در عرصه تجربی و فناوری، بلکه در قالب علوم انسانی و اجتماعی نیز باید به ارتقای «زیستجهان» انسان بپردازد. تمایل ذاتی بشر به دانستن، در قالب علم به صورت نظاممند و هدفدار بروز پیدا میکند و در بهترین حالت، به توسعهای همهجانبه میانجامد.
رابطه دوسویه علم و جامعه؛ گفتمانی برای حقیقت
علم فعالیتی صرفاً فردی نیست؛ بلکه کنشی اجتماعی و گروهی است. سنایی در این زمینه میگوید: آنچه امروز بهعنوان حقیقت علمی شناخته میشود، حاصل اجماع میان متخصصان یک جامعه علمی است. بنابراین، علم همواره در تعامل با ساختارهای اجتماعی شکل میگیرد و بههمین دلیل است که میتواند در ساختاردهی به نهادهای مدنی و دموکراتیک نقش تعیینکنندهای ایفا کند.
آیا علم الزاماً در خدمت صلح است؟
پاسخ دکتر سنایی منفی است. به گفته او، علم «خنثی» است و بسته به اینکه در دستان چه کسی قرار بگیرد، میتواند سازنده یا ویرانگر باشد. او با اشارهای تاملبرانگیز، علم را به «شمشیری در دستان زنگی مست» تشبیه میکند؛ اگر دانشمندان از رشد اخلاقی برخوردار نباشند، علم میتواند ابزاری برای نابودی، جنگ و بیثباتی باشد. بنابراین، بلوغ اخلاقی دانشمندان و نهادهای علمی، پیششرط بهرهگیری صلحآمیز از علم است.
دانشگاه؛ پیشران صلح پایدار از مسیر علم
یکی از مهمترین نهادهایی که میتواند رابطه بین علم، جامعه و صلح را تقویت کند، دانشگاه است. سنایی معتقد است که دانشگاهها باید فراتر از تربیت متخصص، به تربیت «شهروندان اخلاقمدار» نیز بیندیشند. هدف نهایی آموزش عالی، باید تبدیل انسانها به موجوداتی فرهیخته، متخلق و حکیم باشد؛ افرادی که علم را نه برای قدرتنمایی، بلکه برای خدمت به بشریت و گسترش صلح جهانی بهکار گیرند.
سخن پایانی: رشد علمی بدون حکمت، تهدیدی برای صلح جهانی
در جهانی که مرزهای جغرافیایی هر روز کمرنگتر میشوند و سرنوشت انسانها بهشدت به یکدیگر گره خورده است، توسعه علم بدون رشد اخلاقی، نهتنها به توسعه منتهی نمیشود، بلکه میتواند به تهدیدی برای صلح جهانی تبدیل شود. به همین دلیل، باید نهادهای علمی، رسانهها و سیاستگذاران با همافزایی بیشتر، تلاش کنند تا علم در مسیری انسانی، اخلاقی و صلحآفرین حرکت کند.
روز جهانی علم، یادآور این واقعیت است که بدون علم، توسعهای در کار نیست، و بدون اخلاق، علم نمیتواند صلحآور باشد.